İyirmi il bundan əvvəl Avropa İttifaqı avronu tətbiq edəndə, iqtisadçılar yeni valyutanın müharibədən sonrakı dövrdə heç kimin qazana bilmədiyi uğuru əldə edə bilib-bilməyəcəyini sorğulayırdılar: güclü Amerika dollarına meydan oxumaq. Lakin, ehtiyatları idarə edən dünyanın mərkəzi banklarında, eləcə də dünya üzrə bütün müəssisələr əsasən ABŞ dollarına sadiq qalırdılar. İndi Avropa avronun öz sərhədlərindən kənarda vicdanlılığın yaradılmasına daha bir cəhd göstərir. Əhəmiyyətli bir addım 15 iyun ayında edildi, Avropa İttifaqının növbəti nəsil proqramı çərçivəsində (ngeu) 20 milyard avro (24,3 milyard dollar) məbləğində istiqrazlar Avropa iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi üçün buraxıldı. Bu istiqrazlar hələ də ABŞ-ın xəzinədarlıq istiqrazları ilə etibarlı aktiv kimi rəqabət apara bilər.
Valyutalar, əsasən, insanların və müəssisələrin valyutaları buraxan yerlərin sərhədləri daxilində əməliyyatları asanlaşdırmaq üçün mövcuddur. Lakin, beynəlxalq mövcudluq bir çox cəhətdən kömək edir. Firmalar üçün, deyək ki, dollarla deyil, yerli valyutada ifadə edilən idxal və ixracın olması valyuta məzənnələrinin qaçılmaz olaraq dəyişdiyi zaman daha kiçik uğursuzluqlar deməkdir. Xaricilərin istədikləri valyutanın buraxılması hökumətlərə onlardan aşağı dərəcələrlə pul yığmağı asanlaşdıra bilər. Bu, öz növbəsində, şirkətlər və banklar üçün borcların dəyərini azaldır.
Avro, rəsmi olaraq onları istifadə edən 19 ölkədən kənarda geniş yayılmışdır. Təxminən, iyirmi ölkə hər hansısa bir şəkildə öz valyutalarını ona bağlayırlar, baxmayaraq ki, bu, əsasən, keçmiş Avropa koloniyaları və yaxın qonşularıdır. Avropa Mərkəzi Bankının (AMB) məlumatına görə, bütün avro banknotlarının üçdə birindən yarısına qədər avro bölgəsindən kənarda saxlanılır. Buna baxmayaraq, beynəlxalq istifadəni qiymətləndirmək üçün istifadə olunan adi göstəricilərə görə, bu, dollara nisbətən ikinci yerdədir.
Mərkəzi banklara məxsus bütün valyuta ehtiyatlarının təxminən beşdə biri və buna bənzər sərhədlərarası kreditlər və istiqrazlar avro ilə ifadə edilir – dolların payı təxminən 60% -dir. Əməliyyat üçün ödənişlərin avro payı dolların payına daha yaxındır ki, bu da Aİ-nin dünyanın ən böyük mal və xidmət ticarətçisi olduğunu nəzərə alaraq təəccüblü deyil. Buna baxmayaraq, neft və pambıq kimi mallar, əsasən, dollarla dəyərləndirirlər.
Mövcudluğunun ilk bir neçə ilində vahid valyuta elə görünürdü ki, sanki müharibədən sonrakı çempionla rəqabət apara biləcək. 2007 -ci ilə qədər avro hətta xarici valyutada (məsələn, multimilli korporasiyalar tərəfindən) borc öhdəliklərinin verilməsi üçün ən populyar valyuta halına gəldi. Bu uzun müddət davam etməyəcəkdi. Həmin il başlayan maliyyə böhranı qorxaq investorları seçdikləri valyuta kimi dollara qayıtmağa məcbur etdi. Vahid valyutanın sağ qalmasını şübhə altına qoyan avrozonanın sonrakı miasması, görünür, onların qərarını əsaslandırırdı. İstifadə olunan ölçüdən asılı olaraq, avro o vaxtdan etibarən düşmüş və ya dəyərini itirmişdir.
Avropa indi dolları keçməsə də, ən azından sonuncunun üstünlüyünü azaltmaq üçün başqa bir cəhd göstərmək istəyir. Vəziyyətdəki iki dəyişiklik, avronun güclənə biləcəyi bir şans olduğunu bildirir.
Birincisi, Amerikanın beynəlxalq iqtisadi siyasətə münasibətinin dəyişməsidir – ən azı prezident Donald Trump-ın idarəsi altında. Onun vətənpərvərlik proteksionizmi dünya Ehtiyat valyutasının emitentinə həvalə edilmiş öhdəliklərə zidd idi. Baydenin daha sülhsevər rejimi şəraitində belə, Avropa narahatdır ki, onun maraqları Amerikanın maraqları ilə həmişə üst-üstə düşməyəcək. Dollardan asılılıq əvvəl olduğundan daha böyük potensial zəiflik kimi qəbul edilir.
Mart ayında avro zonanın liderləri valyutadan beynəlxalq istifadənin genişləndirilməsinin onlara “strateji muxtariyyət”əldə etməyə kömək edəcəyini bəyan etdilər. Aİ regionda müəssisələrin faktiki olaraq, Avropanın qarşı çıxış etdiyini, məsələn, İranla münasibətdə, Amerikanın sanksiyalarına əməl etməli olduğunu üzə çıxaranda, xüsusilə qıcıqlandı. Amerika böyük bankların dollara olan ehtiyacını, onların davranışlarını öz sahillərindən kənarda nəzarət etmək üçün istifadə etdi. Amerika fərmanlarını pozanlar böyük cərimələr aldılar.
Kritiklər, bu ərazi hüdudlarından kənar imtiyazı dolların əsassız silahlandırılması kimi görürlər. Bu, ənənəvi olaraq avronun beynəlxalq rolunun artmasına müqavimət göstərənlərin fikirlərinin dəyişməsinə səbəb olub. Böhran dövründə, investorlar sığınacaq axtardıqca qlobal ehtiyat valyutalaı artmağa meyillidir. Belə gözlənilməz kapital axınları, Deutschmark dövründə alman pul siyasəti qurucularını narahat edirdi; onların şübhələri ECB -ə keçdi. Tarixən o, beynəlxalq avroya “mane olmamaq və yardım göstərməmək” calışırdı, amma indi bu ideya üçün daha münasib hesab olunur.
İkinci dəyişiklik pandemiya nəticəsində gözlənilmədən baş verdi. Son qlobal tənəzzülün avroyu uçuruma gətirib çıxardığı halda, ECB və milli hökumətlərin iqtisadiyyatlarını dəstəkləmək üçün sürətli addımlar yaxşı qarşılandı. Döyüşlərdə bu cür sərtlik böhran şəraitində avroya – dünya valyutasının əsas atributu – olan inamı artırdı.
Daha da yaxşısı, blok böhrana vahid valyutanın memarlığını beynəlxalq cəlbediciliyini gücləndirəcək şəkildə dəyişdirərək cavab verdi. Böyük bir addım, ngeu sxeminin yaradılması və sonradan istiqraz buraxılışı oldu. İstiqrazlar, Aİ-yə üzv olan bütün dövlətlərin balansı ilə təmin edilir ki, bu da onları Amerikanın Xəzinədarlıq istiqrazlarına təxminən oxşar edir. Bu, borc götürmənin əsasən kredit qabiliyyəti dəyişən milli hökumətlər tərəfindən həyata keçirilməsi, Avropada nisbi yenilikdir. Yeni ümumavropa istiqrazı investorlara kredit riskini öz üzərinə götürmədən avroda qənaət etmək imkanı verir (məsələn, onlar İtaliyanı kreditləşdirə bilərlər).
Bu cür “təhlükəsiz aktivin” olmaması avronun beynəlxalq səviyyədə istifadəsinə mane olan elementlərdən biri idi. Mərkəzi bankın ehtiyat idarəçiliyindən tutmuş xarici valyutada borc alan şirkətlərə qədər hər növ sərhədlərarası əməliyyatlar, likvid risksiz etalona əsaslanır. Almaniyanın istiqrazları indiyə kimi qeyri-mükəmməl vasitəçi rolunu oynayıb, amma ngeu – nun buraxılması “avronun dollara daha yaxşı əvəzlənməsinə imkan yaradır”, – deyə “Morgan Stanley” Bankından Reza Moghadam bildirir.
Avrodan daha geniş beynəlxalq istifadə üçün bütün maneələr yox olmayıb. Birincisi, “etibarlı aktiv” müvəqqəti ola bilər: teoriyada, son ngeu istiqrazı 2026 -cı ildə buraxılacaq, baxmayaraq ki, bir çoxları planın bir şəkildə uzadılacağını düşünür. Pul məbləğləri dünya maliyyə standartları üzrə böyük deyil. Aİ-nin ödənilməmiş borcunun ümumi məbləği təxminən 1 trilyon dollara maksimum çatacaq, Amerikada isə bu məbləğ 20 trilyon dollardan artıqdır, hansı ilə ki, investorlar ticarət edə bilərlər.
Və vahid valyutanın bəzi özünəməxsusluqları qalmaqdadır. Avro zonasında tutarlı bir maliyyə birliyinin bəzi vacib elementləri yoxdur, məsələn, banklar laxalandığı halda, risklərin bölünməsi. Ngeu-ya baxmayaraq, büdcənin yenidən bölüşdürülməsinin olmaması avro zonada böhranın təkrarlana biləcəyini bildirir. Kapital bazarları hələ də Amerika bazarlarından fərqli olaraq zəif və bölünmüşdür. Brexit-dən sonra vahid maliyyə mərkəzinin olmaması kömək etmir.
Dollardan pay almaq Avropanı Amerikanın təsirindən təcrid etməyə kömək edəcəyi sual altında qalır: banklar həmişə dollarlara ehtiyac duyacaqlar, yəni Nyu-Yorkda bir dayağa da, avro inkişaf etsə belə. (İrana qarşı sanksiyalardan yayınmaq üzrə Avropa planı ciddi dərəcədə uğursuzluqla nəticələndi.) Çox az adam düşünür ki, vahid valyuta dolları sıxışdıra bilər, amma ola bilsin ki, o, beynəlxalq valyuta sistemini tarazlaşdıra bilər. Bu, Amerika mərkəzi banklarının yaratdığı uğursuzluqların azaldılmasına kömək edə bilər, məsələn, 2013-cü ildə pul-kredit siyasətinin cüzi sərtləşməsi bütün dünyada əks olunan “daralmanın isterikasına” səbəb olması kimi. Avro, müxtəliflik təmin etmək üçün açıq bir valyutadır.
2019-cu ildə İngiltərənin Bankının o zamankı idarəedicisi Mark Karney, texnologiyanın dollarları beynəlxalq maliyyə mərkəzinə qoyan şəbəkə təsirlərini poza biləcəyini düşünürdü. ECB-nin nəzərdən keçirdiyi, mərkəzi banklar tərəfindən buraxılan rəqəmsal valyutaların artması yeni bir tarazlığa səbəb ola bilər, hansında ki, bir çox valyutalar qlobal ehtiyat valyutası statusuna malikdir. Bu, öz qlobal istəklərinə malik Çin yuanı üçün yer təmin edə bilərdi, lakin indi ona konvertasiya edilə bilməməsi mane olur.
Belə nəticəyə hələ bir neçə il var. Lakin, bu, ikinci dünya müharibəsinə qədər olan normaya qayıtmaq deməkdir,hansında ki, dollar da daxil olmaqla, bir neçə valyuta birgə dominant mövqe tuturdu. Dolların xüsusi statusu sayəsində Amerikanın istifadə etdiyi “hədsiz imtiyazlara” Avropa çoxdand hiddətlənib. O, payını ələ keçirə bilsə, bunu daha az dözülməz hesab edə bilər.