Dünyanın kritik xammal bazarında yeni gərginlik yaranır. Çin hökumətinin “nadir torpaq elementləri” (rare earths) üzrə ixrac məhdudiyyətləri və texnologiya nəzarətləri Qərb ölkələrinin strateji sənaye sahələrinə ciddi təsir göstərə bilər.
Bu addım ABŞ və Avstraliyanın birgə təşəbbüsü ilə imzalanmış, təxminən 4 milyard dollarlıq hasilat və emal sazişindən sonra atılıb. Həmin razılaşma Qərbin Çin asılılığını azaltmaq məqsədi daşıyır.
Çinin bazar payı: 90 faizdən çox
Hazırda Çin qlobal nadir torpaq metallarının 90 faizdən çoxunun emalını, həmçinin “ağır nadir elementlərin” təmizlənməsi prosesinin 98 faizini nəzarətdə saxlayır. Bu elementlər elektrik avtomobilləri, yüksək dəqiqlikli raketlər, elektronik avadanlıqlar və süni intellekt texnologiyalarında mühüm rol oynayır.
“Goldman Sachs” analitiklərinin hesablamalarına görə, bu bazarın illik dəyəri təxminən 6,5 milyard dollar təşkil etsə də, onun sənaye təsiri çox daha böyükdür: “Cəmi 10 faiz təchizat pozuntusu dünya üzrə 150 milyard dollarlıq istehsal itkisinə səbəb ola bilər.”
ABŞ və Avstraliya müqavimət cəhdində
Avstraliyanın “Lynas Rare Earths” şirkəti bu il Çindən kənarda ağır nadir torpaq metalları istehsal edən ilk müəssisə kimi fəaliyyətə başlayıb. ABŞ Müdafiə Nazirliyi isə “MP Materials” və “Lynas” kimi şirkətlərlə əməkdaşlıq edərək emal güclərinin artırılmasına 1 milyard dollarlıq sərmayə yatırmağı planlaşdırır.
Bununla belə, yeni yataqların tam işlək vəziyyətə gətirilməsi ən azı 5-10 il tələb edir. Məsələn, “Lynas”ın Texasdakı 258 milyon dollarlıq zavod layihəsi hazırda qeyri-müəyyənliklə üzləşib.
Yeni Çin qaydaları: “xammaldan məhsula qədər nəzarət”
Çin bu ay nadir torpaq elementləri, onların təmizlənməsi, maqnit istehsalı və təkrar emal texnologiyalarına ixrac məhdudiyyəti tətbiq edən yeni qaydalar dərc edib. Qanunlar dekabr ayında qüvvəyə minəcək və Çin mənşəli materiallardan istifadə edən bütün məhsulların ixracına nəzarəti sərtləşdirəcək.
Mütəxəssislərin fikrincə, bu addım Pekinə ABŞ-la ticarət danışıqları ərəfəsində əks-təsir gücü qazandırır və Qərb şirkətlərinin alternativ təchizat marşrutları yaratmasını çətinləşdirir.
Bilik və kadr üstünlüyü də Çinin əlində
Ekspertlər bildirirlər ki, Çin yalnız xammal baxımından deyil, həm də insan resursları və sənaye biliyi sahəsində üstün mövqedədir. ABŞ-da nadir torpaq emalı üzrə ixtisaslaşmış ekspertlərin sayı “cəmi bir neçə on nəfər” səviyyəsində olduğu halda, Çində bu sahədə minlərlə mütəxəssis çalışır.
Pekin son aylarda bu sahədə fəaliyyət göstərən alim və mühəndislərin xaricə çıxışını məhdudlaşdırmaqla “kritik mineral qalası” qurmaq siyasətini davam etdirir.
Qlobal sənaye üçün xəbərdarlıq
Analitiklər hesab edir ki, Qərbin Çindən tam asılılığı aradan qaldırması uzun illər tələb edəcək. Həm texnoloji, həm də ekoloji məhdudiyyətlər yeni emal müəssisələrinin tikintisini çətinləşdirir.
“Çinin bu qədər strateji üstünlüyü sadəcə xammal deyil, uzunmüddətli sənaye planlaşdırmasının nəticəsidir. Bu üstünlüyü qısa zamanda təkrarlamaq mümkün deyil,” — deyə “Goldman Sachs” analitikləri qeyd edirlər.
